جلفای اصفهان، محور ویژۀ گردشگری
با نگاهی به تاریخ ارمنیان و به استناد اسناد و مدارک ارائه شده از سوی مورخان و محققانی نظیر پاوستوس بوزاند و... میتوان دریافت که تاریخ این قوم به گذشتههای دور؛ یعنی، به دوران حضور آریاییها در مناطق جنوبی آسیا در هزارهی دوم و اول پیش از میلاد مسیح بازمیگردد. ارمنیان همواره به این موضوع مفتخر بودهاند که نخستین قوم در جهاناند که در 301 میلادی به وسیلهی گریگور مقدس، از نجبای ایران عصر اشکانی، به آیین مسیحیت گرویدهاند.
تاریخ جدید این قوم در اصفهان از سالهای 1605 ـ 1606م به بعد؛ یعنی، از زمان سلطنت شاه عباس اول صفوی آغاز میشود. پس از کسب قدرت نظامی کافی و بعد از فتح تبریز در سال 1604م، شاه عباس اول به منطقهی قفقاز لشکر کشید و جنگی طولانی و خونین بین قوای او و عثمانی در گرفت و درست در گیرودار این جنگ با ارمنیان جلفای ارس آشنا شد.
گویا تقدیر برای ارمنیان منطقهی قفقاز سرنوشتی متفاوت رقم زده بود، زیرا شاه در نهایت مجبور شد تا تمامی ارمنیان قفقاز را به دلیل شرایط جنگی سخت و دایمی این منطقه به داخل ایران کوچ دهد. از میان ارمنیان منطقهی قفقاز ارمنیان جلفای ارس به دلیل متمول بودن یا به دلیل آنکه زودتر از دیگران از شاه اطاعت کرده بودند مورد توجه ویژهی وی قرار گرفتند. ارمنیان شهرنشین پس از طی فراز و نشیب فراوان در سال 1618م، در ساحل جنوبی زاینده رود اصفهان، جلفای جدید را بنیان نهادند.
ساخت جلفای جدید در منطقهی جنوبی شهر و در ساحل جنوبی زاینده رود به دلخواه ارمنیان و با موافقت شاه به شیوهی بسیار زیبایی طراحی و اجرا شد. در این منطقه پیش از این هستههای روستایی زیادی وجود داشت بنابراین ساخت جلفا به آسانی میسر شد.
شهرسازان ارمنی جلفا را به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم و خیابان بزرگی را در مرکز آن ایجاد کردند که به یاد رهبر ارمنیان در کوچ بزرگ خواجه نظر نام گرفت. سپس، کوچهها و محلات دهگانه را در ابتدای این خیابان بنا کردند که برخی از آنها همچنان باقیاند.
امروزه، پس از گذشت بیش از چهارصد سال از تأسیس جلفا این منطقه میتواند نقشی مهم در توسعهی گردشگری فرهنگی در اصفهان و ایران داشته باشد.
گردشگری تاریخی (بازدید از جاذبههای تاریخی)
جلفای اصفهان در طول تاریخ خود بارها گسترش یافته، خصوصاً در عصر صفوی و طی سالهای 1618، 1630و 1655م. معماری جالب جلفا تلفیقی بود منطقی از ویژگیهای معماری ارمنستان با اوضاع اقلیمی و مصالح ساختمانی محلی و موازین و شرایط فرهنگی معماری عصر صفوی. به عبارت دیگر معماری ارمنستان، که بدون شک تحت تأثیر شرایط محلی و در مقاطعی نیز تحت تأثیر امپراتوری بیزانس و روسیه بوده، در اوج نبوغ معماری ایرانیان؛ یعنی، در مکتب صفوی درجلفا جلوهگر شد و در شهرسازی، بناهای مسکونی، بازارها، کارگاهها و خصوصاً، کلیساهای زیبای جلفا خود را نمایان ساخت و سپس، در قالب مکتب معماری جدیدی حتی به سرزمین مادری ارمنیان، ارمنستان، انتقال یافت.
معماری جلفا و شهرسازی زیبای آن، که امروزه بخش مهمی از آن باقی مانده، میتواند مورد توجه گردشگران داخلی و خصوصاً، خارجی، که عمدتاً از کشورهای غربی و شرق دور هستند، قرار گیرد. نظر سنجیهای به عمل آمده از گردشگران خارجی نشان از آن دارد که آنان بسیار مشتاقاند این منطقهی زیبا را، که تلفیقی از معماری غربی و شرقی را در خود جای داده، مورد بازدید قرار دهند.
گردشگری مذهبی (بازدید از کلیساها و اماکن مذهبی)
بنا بر گفتههای سیاحان خارجی، در جلفا در عصر صفوی پیروان فرقههای مختلف مسیحیت بیش از بیست و پنج کلیسا در این منطقه بنا کرده بودند که امروزه تنها سیزده بنا از مجموع این کلیساها بر جای مانده.از میان این سیزده کلیسا نیز تنها دو کلیسای عمدهی جلفا؛ یعنی دیر آمِناپرگیچ مقدس و بِتقِهِم مقدس قابل بازدید عموماند.
با توجه به اینکه اکثر گردشگران خارجی که اصفهان را برای گردشگری فرهنگی و حتی گردشگری شهری انتخاب میکنند مسیحیاند و همچنین توجه به این نکته که اوج نبوغ معماری و هنرهای تزیینی ارمنیان نظیر کاشیکاری، نقاشی، گچ بری، سنگ تراشی، طلاکاری و مانند آن در کلیساهای جلفا جلوهگر شده محور گردشگری جلفا میتواند نقشی بسیار مهم در ایجاد تعامل فرهنگی و حتی گفت وگوی ادیان در میان پیروان ادیان الهی ایفا کند.
جلفا (گردشگری شهری)
امروزه، گردش در شهرهای تاریخی و بازدید از اماکن تاریخی، فرهنگی، مذهبی، تجاری، سیاسی و نظایرآن به دلیل تمرکز امکانات رفاهی در شهرها از رونق و گسترش فراوانی برخوردار است. با عنایت به این مطلب و با توجه به شهرسازی جلفا که با دقتی فراوان و به شکلی منطقی طراحی شده این منطقه توان آن را دارد که به منزلهی یک محور گردشگری مورد توجه قرار گیرد.
در حال حاضر، جلفا از نظر سیمای شهری، زیباسازی و عمران شهری از برترین مناطق اصفهان محسوب میشود، خصوصاً آنکه در ساحل زیبا و در عین حال پرازدحام زاینده رود قرار گرفته که این ویژگی از قوتهای این منطقه در جهت ایجاد محور گردشگری در آن به حساب می آید.
به دلیل حفظ بخش عمدهای از بافت سنتی جلفا گردشگران، خصوصاً گردشگران خارجی، میتوانند در قالب گردشهای دسته جمعی همراه با راهنماهای گردشگری به صورت پیاده، و نه با اتومبیل، در این منطقهی زیبا و تاریخی تردد و از کلیساها، بازار، میدانها، محلههای قدیمی و مدارس قدیم و جدید جلفا بازدید کنند و به راحتی با مردم جلفا، خصوصاً در فصلهای پررونق گردشگری اصفهان، ارتباط برقرار کنند. این مسئله میتواند علاوه بر سودآوری و کسب منافع اقتصادی برای مردم محلی تعاملی فرهنگی میان جامعهی کوچک میزبان و انبوه گردشگر داخلی و خارجی برقرار سازد.
گردشگری فرهنگی (جاذبههای فرهنگی)
با توجه به اینکه ارمنیان تاجرانی ماهر و در عین حال درستکار بودند شاه عباس اول صفوی مهمترین و پرسودترین تجارت عصر صفوی را، که در انحصار شاه بود؛ یعنی، خرید و فروش بین المللی ابریشم را به آنان سپرد. به این ترتیب، تجار ارمنی در طول نزدیک به دو قرن به سرتاسر جهان متمدن آن عصر تردد داشتند و آثار فرهنگی مهمی را در زمینههای گوناگون گرد آوردند که نمونههایی از آنها هم اینک در موزهی کلیسای وانک، از بزرگترین موزه های ارمنیان در جهان، نگهداری میشود. این موزه از مهمترین جاذبه های گردشگری فرهنگی جلفا به حساب میآید که توان جذب گردشگر فرهنگی را دارد.
همچنین جلفا دارای کتابخانههای غنی با بیش از صد هزار جلد کتاب است. بخشی از آن اسناد و کتب خطی گران بها، خصوصاً اسنادی مهم دربارهی جلفا از بدو تأسیس تا به امروز هستند که در نوع خود کم نظیرندو جاذبههایی ارزشمند برای گردشگرانی محسوب میشوند که به تاریخ، ادبیات و هنر مقصد گردشگری انتخابی خود علاقهمندند.
جاذبههای فرهنگی جلفا به این موارد ختم نمیشود. هنرهای دستی و سنتی جلفا، همانند هنرهای سنتی اصفهان، زبانزد خاص و عاماند. هنرمندان ارمنی جلفا در هنرهایی نظیر نقاشی دیواری، نقاشی تابلوهای مختلف، تزیین کتابهای مذهبی، فلزکاری، طلاکاری، دوخت و تزیین پارچههای زینتی و نظایر آن بسیار مهارت داشتند. بسیاری از هنرهای مذکور تا به امروز باقی ماندهاند اما برخی از آنها با کمال تأسف در حال زوالاند.
بدون شک، جلفای امروزی را نمیتوان یک منطقهی بزرگ مسکونی ارمنینشین مستقل از اصفهان پنداشت. جلفای زیبای امروز با مساحتی در حدود 187 هکتار از مناطق زیبای شهر افسانهای اصفهان به شمار میآید.
جلفای اصفهان و تاریخ مردمش عبارت است از تلاش مستمر و بیوقفهی مردمانی که در طول بیش از چهار قرن نه تنها توانستهاند هویت خود را به منزلهی یک ایرانی حفظ کنند بلکه سهمی عمده در رشد و اعتلای این هویت در فلات تمدن ساز مرکزی ایران داشتهاند. بنابراین به نظر میرسد باید با یک برنامهریزی منسجم و دقیق در جهت ایجاد و گسترش زیرساختهای گردشگری از یک سو در جهت رونق اقتصادی محلی و از سوی دیگر در حفظ فرهنگ کهن این محدوده، خصوصاً حفظ آثار و ابنیه فرهنگی و تاریخی آن، که شدیداً هم در معرض آسیباند، کوشش کرد. تلاش در جهت تحقق این امور سبب رشد اقتصاد، حفظ آثار و ابنیه و جلوگیری از کوچ مردم محلی خصوصاً جوانان خواهد شد.
و بالأخره اینکه با اطمینان از اینکه گردشگری خصوصاً گردشگری فرهنگی به دنبال گسترش صلح، آسایش جهانی، تعامل فرهنگی میان ملت ها و احترام به فرهنگهای محلی است برای رسیدن به تعامل فرهنگی نیز باید به دنبال گسترش این صنعت بود.
نویسنده: شهرام امیری
منبع: فصلنامه فرهنگی پیمان، شماره 40
با اندکی تغییر