طی مطالعاتی که تاکنون صورت گرفته، قدیمی ترین قبرهای متعلق به قبرستان ارمنیان جلفا، متعلق به سال 1551 میلادی است. در حالی که کوچاندن ارامنه 55 سال پس از آن رخ داده است. این شواهد حاکی از آن است که شاه عباس اول، این قسمت از شهر اصفهان را برای دفن مردگان خود، به ارمنیان واگذار کرده است. مساحت قبرستان بالغ بر 30 هکتار است. تعداد قبرهای موجود در قبرستان به بیش از 50.000 می رسد که طبق شواهد، به همین تعداد قبر دیگر نیز وجود داشته که یا در اثر اتفاقات از بین رفتهاند، و یا زیر قبرهای دیگر مدفون گشتهاند.
قبرستان ارمنیان اصفهان متعلق به خلیفه گری ارامنه اصفهان و جنوب ایران میباشد و اداره آن توسط هیئت زیباسازی آرامستان انجام میگیرد.
در طول 5 قرن فعالیت قبرستان، حوادث و وقایع زیادی رخ داده است که به مهمترین آن ها در ذیل اشاره می شود.
- در قرن هفدهم میلادی، شاه سلطان حسین پس از اینکه در امر تغییر دین ارمنیان ناکام می شود، دستور می دهد که گوشه سنگ قبرهای موجود در قبرستان ارمنیان کنده شود.
- در 1936 م. زمانی که رضاخان برای بازدید از سربازخانه ارتش در اصفهان می بایست از مسیر قبرستان عبور می کرد، جاده ای از وسط قبرستان در نظر می گیرند و برای این که شاه از میان قبرها عبور نکند، سنگ قبرها از زمین کنده شده و به اطراف منتقل میشوند. سپس دیواری با ارتفاع 2 متر طرفین جاده کشیده می شود. این یکی ازتخریبهای بزرگی است که قبرستان متحمل شده است.
- آبراهام وارطانیان معمار ارمنی با کمک دکتر کارو میناسیان در 1957 م. طراحی و پلاک بندی زمین قبرستان را انجام داد. طی این پلاک بندی، زمین قبرستان 100 قطعه به مساحت 50×50 تقسیم شده که ازسمت غرب به شرق با حروف ارمنی و از سمت شمال به جنوب با اعداد 1 تا 10 مشخص شده است.
-در سال 1970 م.، طی احداث جادهای در سمت غربی قبرستان (بلوار صفه کنونی)، حدود 20.000 متر مربع از قبرستان تحت احداث جاده در می آید که مجدداً سنگ قبرهای موجود در زمین تحت احداث جاده، به داخل قبرستان جابجا می شود. در همین زمان، برای مشخص شدن مرزهای قبرستان و حفاظت بیشتر از آن، دورتادور قبرستان حصارهای فلزی کشیده میشود.
- قسمت شرقی قبرستان نیز طی قراردادی که میان شورای خلیفهگری و دانشگاه اصفهان منعقد شده هماکنون تحت اجاره دانشگاه اصفهان میباشد.
- قبرستان ارمنیان در فضایی بیابانی و بدون پوشش گیاهی قرار داشته است. در سال 1973 م. تصمیم بر آن شد که برای زیباسازی قبرستان و همچنین مطابقت آن با فضاهای مجاور آن (مانند محوطه دانشگاه اصفهان) که دارای فضای سبز بودند، ترتیبی اتخاذ شود که درختانی در محوطه قبرستان، به خصوص در طرفین جاده های اصلی آن کاشته شود. در همین راستا احداث چاه آب، سیستم لوله کشی و ساخت حوضچه های آب صورت گرفت.
- در سال 2019 م. تعدای از سنگ قبرهای قبرستان ارامنه اصفهان توسط برخی افراد ناشناس مورد تعرض قرار گرفتند و صلیب‌های نصب شده بر سر مزارها شکسته شد.
در کنار این وقایع، عوامل طبیعی متعددی نیز قبرستان ارمنیان را تحت تاثیر خود درآورده است. از جمله طوفان ها، بهمن ها و سنگ هایی که از کوه صفه ریزش کرده اند. همچنین به علت باز بودن فضای آن گذرگاه افراد و احشام بوده که این عوامل نیز در تخریب و مدفون شدن سنگ ها نقش زیادی داشته اند.
عددنویسی ارمنی
در زبان ارمنی قدیم قبل از اینکه از اعداد زبان های اروپایی استفاده شود، عددنویسی مخصوص به خود را داشته است. این عددنویسی برای نشان دادن اعداد یکان، دهگان، صدگان، هزارگان و اعداد بالاتر از حروف زبان ارمنی استفاده میکند. با ترکیب حروف مختلف، اعداد مختلف را می توان نشان داد، به عنوان مثال ՌԾԱ (1000+50+1) تاریخ 1051 را نشان می دهد. در این عددنویسی، عدد صفر وجود ندارد چرا که معمولا برای نشان دادن تاریخ به کار گرفته می شود.
|
نظام عددنویسی ارمنی |
نظام عددنویسی ارمنی، تا اواسط قرن نوزدهم میلادی استفاده می شده اما بعدها عددنویسی اروپایی جایگزین آن می شود.
انواع گاه شمارهای به کار رفته در قبرستان
در قبرستان ارمنیان جلفا، برای نشان دادن تاریخ تولد و وفات، سه نوع گاه شمار مورد استفاده قرار گرفته است:
گاه شمار ارمنی: این گاه شمار در زمانهای قدیم در ارمنستان استفاده می شده است و برای تبدیل آن به تاریخ میلادی، 551 سال باید به آن اضافه شود. به عنوان مثال سال 1220 در گاهشمار ارمنی، سال 1771 میلادی است.
گاه شمار آزاریان: مبدا این گاه شمار، حضور ارامنه در جلفا می باشد. برای تبدیل این تاریخ به گاه شمار میلادی، 1615 سال به آن افزوده می شود. به عنوان مثال سال 156 در گاه شمار آزاریان، سال 1771 میلادی است.
گاه شمار میلادی: آخرین استفاده از دو گاه شمار پیشین تا سال 1850 میلادی بوده است. پس از آن تاریخ تمامی قبور به تاریخ میلادی (گریگوری) نوشته شده است.
بخش های مختلف قبرستان
قبرستان ارمنیان از همان زمان اولیه، بخش های مجزایی درون خود داشته است. به عنوان مثال، بخش های روحانیون، راهبه ها، کاتولیک ها، پروتستان ها و افرادی که با مرگ طبیعی فوت نکرده اند (مرگ ناشی از خفگی، خودکشی و ...)
همچنین خواجه های ارمنی (بازرگانان نامی) و خاندان ها، مقبره مخصوص به خود را داشته اند. بعضی از آن ها که خانواده های بزرگ و ثروتمندی بودند، مقبره خود را با بنای چهارطاقی روی آن مجزا می کردند. بعضی از این اتاقک ها از بین رفته و سنگ قبرها زیر آن مدفون شده اند و به شکل تپه مانند در آمده اند. هم اکنون از این چهارطاقی ها 6 عدد باقی مانده اند که به افراد زیر تعلق دارد:
آبکاریان ها
هوانسیان ها
آبکاریان های کاتولیک
درهوانسیان ها
خلیفه کارابد (در قسمت بعدی شرح او آمده است)
در نزدیکی بخش فرانسویان یک اتاقک زیرزمین وجود دارد که متعلق به مقبره «پدر پویوبرو» کشیش کاتولیک فرانسوی است.
با آمدن اروپاییان به اصفهان از قرن هفدهم میلادی، قبرستان ارمنیان به آرامگاهی برای آنان نیز مبدل شد. از این روی، قسمت های مجزای دیگری مانند بخش فرانسویان نیز اضافه گشت.
یکی دیگر از بخش هایی که به اروپاییان اختصاص دارد، بخش لهستانی ها است که در جنگ جهانی دوم به ایران پناهنده شده بودند. این قبرها در سمت چپ جاده اصلی، به صورت قبرهای سفید متحدالشکل قابل مشاهده اند.
تعدادی از افراد مشهوری که در قبرستان ارامنه به خاک سپرده شدند
افراد مشهور ارمنی:
خلیفه کارابِد، مشهورترین چهارطاقی قبرستان، نه به خانواده ای مشهور و نه به خواجه ای ثروتمند، بلکه به خلیفه کارابد تعلق دارد.
خلیفه هوانس مِرکوز مشهور به دیِزِرالویس (نور جهان): دانشمند نامی جلفایی که در دوران شاه سلیمان می زیسته است. وی یکی از نقاشانی بوده که در کلیسای وانک به مدت هفت سال به آفرینش هنری مشغول بودند.
هاروتون درهوهانیان: نویسنده و مورخ ارمنی که کتاب «تاریخ جلفای اصفهان» را در سال 1880 م. به نگارش در آورده است.
هوهانس آبکاریان متخلص به یحیی تارساز. تارهای یحیی از مشهورترین و گران ترین تارهای دنیا هستند که با دقتی که فقط با فن آوری نوین میسر است، ساخته می شدند.
لئون میناسیان، تاریخ نگار و نویسنده معاصر ارمنی، مولف بیش از 50 کتاب درباره ارمنیان و جلفا.
زاون قوکاسیان، کارگردان، فیلمساز، منتقد فیلم و مدرس سینما
افراد مشهور خارجی:
ارنست هولتسر (1911-1835) – آلمان
هولتسر دفتر تلگراف اصفهان را در محله ارمنی نشین جلفای نو اصفهان راه اندازی کرد. از عکاسان پیشگام نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی در ایران.مجموعه عکس ها و یادداشتهای هولتسر گنجینه ارزشمندی برای دانش مردم شناسی محسوب می شود.
تئادر میرانویچ (سال درگذشت 1686) – لهستان
سفیر لهستان نزد دربار صفویه. در پای آرامگاه وی، قبور آوارگان لهستانی جنگ جهانی دوم به چشم می خورد.
ژاکوب روسو (1756-1699) – فرانسه
سر ساعت ساز شاه سلطان حسین صفوی و به عبارتی اولین رئیس صنف ساعت سازان ایران
ارنست جی کریستوفل (1955-1876)-آلمان
بنیانگذار سازمان بهزیستی ایران و پایه گذار آموزش موسیقی به نابینایان
ویلیام بل (1624-1591)-انگلیس
عامل شرکت هند شرقی در اصفهان. صاحب قدیمی ترین سنگ شناخته شده اتباع کشور انگلیس در ایران
رودلف اشتدلر (1637-1609) - سوئیس
ساعت ساز شاه صفی صفوی
دکتر لسلی گریفیتس (1942-1899)- استرالیا
رئیس بیمارستان مسیحی اصفهان (عیسی بن مریم فعلی)
هیلدا نایتینگل (1943-1897) - انگلیس
سرپرست بخش پرستاری بیمارستان مسیحی اصفهان
الکساندر دِ رُد (1660-1593) – فرانسه
تغییردهنده مذهب مردم کشور ویتنام از بودا به مسیحیت و ابداع کننده خط ویتنامی
جورج (گئورگ) همر (1940-1901) - آلمان
مهندس کارخانه، عضو گارد امنیت حزب نازی آلمان
در طی دو دهه اخیر دو بنای یادبود در قبرستان ارامنه اصفهان ساخته شده است.
بنای یادبود قربانیان سانحه واژگونی اتوبوس
این بنای یادبود به یاد تعدادی از ارامنه ساکن اصفهان که جهت بازدید از اماکن تاریخی متعلق به ارامنه در ارمنستان غربی (شرق ترکیه کنونی) به ترکیه سفر کرده بودند در راه بازگشت به ایران قربانی حادثه واژگونی اتوبوس شدند(سال 2008 م.)، در قبرستان ارامنه اصفهان، در سمت چپ جاده اصلی، برپا شده است.
بنای یادبود شهدای ارامنه اصفهان و جنوب ایران
به منظور گرامیداشت یاد و خاطره شهدای ارامنه اصفهان و جنوب ایران طی هشت سال دفاع مقدس (جنگ تحمیلی عراق علیه ایران)، در سال 2018 م. و به مناسبت سی و نهمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران، بنای یادبود شهدای ارمنی جنگ تحمیلی در آرامستان ارامنه اصفهان رونمایی شد .این بنای یادبود در سمت چپ جاده اصلی قبرستان قرار دارد.
