وارتان مامیگونیان معروف به وارتان مقدس پسر هامازاسپ و نوه ساهاك كاتولیكوس، در حدود 388 تا 391 م. به دنیا آمد و در 451 م. در نبرد آوارایر به شهادت رسید.

در ارمنستان باستان وسده های میانه فرمانده كل سپاه را اسپاراپت می نامیدند.

واژه اسپاراپت از دو واژه پهلوی (زبان پارسی میانه) اسپه یا سپاه و پت یا بد ساخته شده و معادل اسپهبد و سپاهبد است. سپاهبدان ارمنستان فرمانبردار پادشاهان آن سرزمین بودند و فرمان ایشان را به كار می بستند. در سده های چهارم و پنجم م. كه اشكانیان ارمنی یا آرشاكونیان برارمنستان به فرمان می راندند، مقام سپاهبدی از امتیازات دودمان مامیگونیان بود و نمایندگان این دودمان وظیفه سرداری و سپاهبدی نیروهای مسلح را بر عهده داشتند.

سپاهبدان در تاریخ ارمنستان از پركارترین و فداكارترین چهره های حكومت بودند، چرا كه وظیفه سنگین برقراری امنیت و آرامش و نگاه داری از مرزهای كشور در برابر دولت ها و اقوام نیرومند همسایه بیشتر بر دوش اینان بود و كامیابی در این كار به دلاوری، بی باكی و هوشمندی ایشان بستگی داشت.

وارتان مامیگونیان در مدرسه ای كه مسروپ ماشتوتس، در شهر واغارشاپات، بنیان نهاده بود دانش آموخت، در 420 م. ساهاك مقدس او را همراه مسروپ ماشتوتس به دربار قیصر در قسطنطنیه فرستاد و قیصر تئودوسیوس دوم او را به فرماندهی سپاه ارمنستان در بخش بیزانسی گمارد.

وی در 422 م. به واغارشاپات بازگشت و در همان سال به تیسفون رفت و به فرمان بهرام پنجم به سپاهبدی دولت ارمنستان اشكانی (بخش ایرانی) گماشته شد. او در 442 م. به فرمان یزدگرد دوم با سواره نظام ارمنستان و به همراه سپاه ایران به جنگ كوشان ها (هون ها) در مرزهای شرقی ایران رفت و پس از پایان جنگ در 449 م. به میهن بازگشت.

سپاه سواره ارمنیان، به رهبری اشراف ارمنستان، آوازه های بلند به دست آورده بود و در جنگ با دشمنان ایران همواره از خود رشادتهای بسیار نشان می داد. وارتان مامیگونیان نیز در جنگی كه در مرزهای شرقی ایران در گرفت، دلاوریهای بسیار از خود نشان داد. این وقایع حاكی از آن است كه نیروی رزمی ارمنستان حتی در دورترین نقاط قلمرو ساسانیان نیز برای ایران جنگیده و جانفشانی كرده اند.

در 449 م. یزدگرد فرمانی برای بزرگان ارمنستان فرستاد و از آنان خواست تا همگی آیین مسیح را كنار نهند و به دین زرتشت گروند. بزرگان ارمنستان برای دادن پاسخ به یزدگرد در شهر آشتیشاد گرد آمدند. وارتان نیز در این شورا شركت كرد. آنان پس از مشورت با یكدیگر همگی قاطعانه درخواست یزدگرد را رد كردند. در نتیجه، نبرد آوارایر در 26 مه (5 خرداد) 451 م. بین رزم آوران ساسانی و ارمنیان وفادار از یك سو و ارمنیان مسیحی برضد یزدگرد دوم در گرفت.

به نوشته مارشال لانگ:

«در نبرد آوارایر، كه در 26 مه 451 م. درگرفت، 66 هزار ارمنی به فرماندهی قهرمان ملی، شاهزاده وارتان مامیگونیان، با سپاه 220 هزار نفری ایرانیان پیكار كردند. وارتان و چندین هزار تن از یارانش در میدان نبرد از پای درآمدند و مرگ این شهدا را تا به امروز در تقویم ارمنی به نام پنجشنبه آمرزیده یادآوری می كنند».

ریچارد فرای نیز به این رویداد اشاره می كند و می نویسد:

«نبرد آوارایر رویداد بزرگی در تاریخ ارمنستان گردید و تا به امروز هنوز با هیجان از آن یاد می شود».

وارتان مامیگونیان به پاس جانفشانی ها و دلاوریهایش در جرگه شهیدان مقدس جای گرفت و كلیسای ارمنی سرودی مذهبی به وی تقدیم كرد.

منبع: سایت www.alikonline.ir